Od seriali telewizyjnych po muzykę pop, literaturę i modę, popkultura turecka od kilku lat przeżywa prawdziwy rozkwit i zdobywa coraz większą popularność na arenie międzynarodowej. Produkcje takie jak serial Wspaniałe Stulecie (Muhteşem Yüzyıl) czy też filmy Nuri Bilge Ceylana nagradzane na międzynarodowych festiwalach, dowodzą, że współczesna kultura turecka ma do zaoferowania światu wiele znajdujących publiczność historii i talentów.
Fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:S%C4%B1la%28Turkish_Musician%29.JPG
EKSPORT SERIALI, FENOMEN „DIZI”I REMAKI KOREAŃSKICH HITÓW
Jednym z najbardziej znaczących trendów ostatnich lat jest rosnąca popularność tureckich seriali telewizyjnych, zwanych „dizi”, na całym świecie. Począwszy od eksplozji zainteresowania serialem Noce Magnolii (Gümüş) w krajach Bliskiego Wschodu na początku XXI wieku, poprzez globalny sukces „Wspaniałego Stulecia”, czy serialu Czarna Róża (Kara Sevda), tureckie seriale zdobyły rzesze fanów od Ameryki Południowej po Chiny. Dzięki platformom streamingowym produkcje te są łatwo dostępne dla międzynarodowej widowni liczonej w setkach milionów.
Rekordy popularności bije oczywiście Wspaniałe Stulecie – „tasiemiec” opowiadający o życiu sułtana Sulejmana Wspaniałego i jego romansie z Hürrem, niewolnicą, która stała się jedną z najpotężniejszych kobiet w historii Imperium Osmańskiego. Hürrem, znana w Polsce jako Roksolana, która była początkowo jego konkubiną, później stała się prawowitą żoną władcy. Serial skupia się nie tylko na życiu politycznym i wojennych kampaniach sułtana, ale również na intrygach wewnętrznych w haremie oraz na dworze osmańskim. Historia ta rozpoczyna się od momentu, gdy młody Sulejman staje na czele Imperium Osmańskiego po śmierci swojego ojca. Wkrótce po tym, na jego drodze pojawia się piękna konkubina z Europy Wschodniej, Hürrem. Ich związek początkowo jest pełen napięć i nieporozumień, ale z czasem przeradza się w głęboką miłość. W trakcie serii śledzimy nie tylko ich wzloty i upadki, ale również intrygi, zawiść i walkę o władzę w sercu Imperium. Oglądamy, jak Roksolana z niewolnicy staje się najpotężniejszą kobietą w imperium, wpływając na decyzje polityczne sułtana.
Tajemnica popularności tego serialu jest naprawdę nieodgadniona. Czy są to intrygujące postacie? Charaktery we Wspaniałym Stuleciu są wielowymiarowe i pełne napięć. Każdy z bohaterów ma swoje mocne i słabe strony, co czyni ich bardziej ludzkimi i relacjonowalnymi. Może coś jest na rzeczy. W Polsce tłumaczeniami dialogów zajęła się tłumaczka tureckiego noblisty, Orhana Pamuka. Bujne, nieco kiczowate w dzisiejszym standardzie stroje, wspaniałe pałace i przepiękna scenografia przyciągnęły uwagę widzów. Serial zaoferował okazję do zanurzenia się w świecie luksusu i bogactwa osmańskiego dworu. Pomimo że akcja serialu dzieje się w odległych czasach, porusza on dość uniwersalne tematy: miłości, zazdrości, ambicji i lojalności, które są zrozumiałe dla widzów na całym świecie. Choć wiele wątków w produkcji jest dramatyzowanych dla potrzeb fabuły, opiera się on na rzeczywistych wydarzeniach i postaciach historycznych, co dodaje mu autentyczności. Konflikty, intrygi i zaskakujące zwroty akcji utrzymują widzów w napięciu od pierwszego do ostatniego odcinka. Tak przynajmniej mówią badania telemetryczne.
Popularności sprzyjają też kontrowersje. Krytycy serialu twierdzą, że przedstawia on w negatywnym świetle postać historyczną sułtana Sulejmana Wspaniałego, ukazując go jako pijącego alkohol i utrzymującego liczne konkubiny. Wyemitowanie serialu spotkało się z oburzeniem wielu widzów, którzy uznali to za brak szacunku dla jednego z największych władców w dziejach Turcji. Również politycy i urzędnicy państwowi skrytykowali serial. Nadawca telenoweli otrzymał ponad 70 tysięcy skarg, w związku z czym turecka Rada Radiofonii i Telewizji nakazała mu publiczne przeprosiny. Premier Turcji Erdogan określił serial jako próbę oczerniania historii narodu i pokazania jej młodemu pokoleniu w negatywnym świetle. Przed siedzibą stacji telewizyjnej emitującej produkcję odbyły się demonstracje, a potomkowie sułtana Sulejmana zapowiedzieli nakręcenie konkurencyjnej produkcji broniącej jego dobrego imienia.
Na świecie, w tym również w Polsce, Wspaniałe Stulecie zdobyło ogromną popularność, co świadczy o tym, że dobrze opowiedziana historia o miłości, władzy i ambicji przyciąga publiczność niezależnie od kultury czy pochodzenia. Serial stał się hitem w tak różnych krajach jak Argentyna czy Iran. Jednakże trzeba poamiętać, że Wspaniałe Stulecie to tylko wierzchołek góry lodowej. Tureckie seriale zdobywają popularność dzięki wielowymiarowym postaciom, intrygującym fabułom oraz produkcji na najwyższym poziomie. Oczywiście w skali telewizji w krajach takich jak Polska, Iran czy Argentyna.
„Tureckie seriale są sprzedawane w ponad 140 krajach na całym świecie, co wymaga stałego dostarczania nowych treści, częściowo zaspokajanych przez remake’i” – pisze Melis Behlil, badaczka kultury z Uniwersytetu Koc w Stambule w artykule o tureckich remake’ach seriali południowokoreańskich. „W złożonej sferze globalnych dramatów telewizyjnych Korea Południowa wyłoniła się jako siła regionalna w ciągu ostatnich kilku dekad, a następnie Turcja w 2000 roku. Podczas gdy koreańskie produkcje są dystrybuowane w Turcji w ograniczonym stopniu, znaczna ich liczba została przerobiona przez firmy tureckie. Od 2013 roku koreańskie dramaty zastąpiły seriale hollywoodzkie jako główne źródło adaptacji dramatów tureckich. Wydaje się, że istnieje wspólna wrażliwość, która sprawia, że koreańskie historie są smaczne dla tureckiej publiczności, ale co ważniejsze, pewne praktyki produkcyjne sprawiają, że koreańskie źródła są bardziej opłacalnym wyborem dla tureckich producentów niż seriale hollywoodzkie”. Według ekspertów ta szczególna zdolność adaptacyjna tureckiej telewizji otworzył drzwi dla dalszej ekspansji popkultury tego kraju na świecie.
MUZYKA BOSFORU
Tureccy artyści tacy jak Tarkan, Sezen Aksu czy maNga zdobywają coraz większą popularność poza granicami swojego kraju, łącząc tradycyjne brzmienia anatolijskie z nowoczesnym popem i rockiem. Tarkan, którego przebój Şımarık podbił listy przebojów na całym świecie w latach 90., jest obecnie jednym z najbardziej rozpoznawalnych tureckich artystów na arenie międzynarodowej.
Z kolei Sezen Aksu, nazywana „Królową tureckiego popu”, od dekad wywiera ogromny wpływ na rodzimą scenę muzyczną, łącząc chwytliwe melodie z głębokimi, poetyckimi tekstami. Jej piosenki poruszają zarówno motywy miłosne, jak i społeczne czy polityczne. Nowe pokolenie artystów, wychowanych już w erze globalizacji i YouTube, coraz chętniej eksperymentuje z połączeniem lokalnej tradycji z zachodnimi trendami. Widać to szczególnie na festiwalach muzycznych organizowanych w Stambule czy Izmirze, które przyciągają fuzję brzmień z całego świata. „Muzyka popularna powstająca obecnie w Turcji balansuje pomiędzy silnymi wpływami lokalnej tradycji muzycznej a presją globalnych trendów i wzorców popkulturowych. Z jednej strony artyści czerpią z bogactwa rodzimego folkloru, sięgając po tradycyjne skale, instrumenty i gatunki. Z drugiej zaś podlegają wpływom ponadnarodowego przemysłu muzycznego, adaptując zachodnie style i konwencje. W efekcie powstaje hybrydowa mieszanka odwołująca się zarazem do lokalnych korzeni, jak i globalnej współczesności. Być może właśnie ta fuzja tradycji i nowoczesności tłumaczy rosnącą popularność tureckiej muzyki rozrywkowej poza granicami kraju” – pisze w swojej książce Pop Culture in Turkey: Media Arts and Lifestyle profesor Ayhan Kaya, antropolog kulturowy z Uniwersytetu Bilgi w Stambule.
SUKCESY NA WIELKIM EKRANIE
Choć turecka kinematografia długo pozostawała w cieniu Hollywood, kilka produkcji zdołało przebić się do mainstreamu i zdobyć uznanie krytyków na całym świecie. „We współczesnym tureckim kinie obserwujemy fascynujące zjawisko – filmy głęboko zakorzenione w realiach i problemach społeczeństwa tureckiego z powodzeniem przemawiają do widowni na całym świecie. Najlepszym tego przykładem jest twórczość Nuri Bilge Ceylana, nagradzana na najważniejszych festiwalach za poetycki, kontemplacyjny styl narracji filmowej. Jego obraz Zimowy sen zdobył Złotą Palmę w Cannes. Również dramat Mustang Deniz Gamze Ergüven, poruszający feministyczne wątki w kontekście patriarchalnej kultury wiejskiej Turcji, zebrał entuzjastyczne recenzje i nominację do Oscara dla filmu nieanglojęzycznego” – pisze Dr Asuman Suner w Turkish Cinema: Identity, Distance and Belonging. Krytycy tyleż zgodnie, co powierzchownie podkreślają, że kluczem do międzynarodowych sukcesów jest uniwersalne przesłanie tych filmów.
MODA JAK MOST
Choć świat mody kojarzy się raczej z Paryżem, Londynem czy Mediolanem, Stambuł również zaczyna odgrywać coraz ważniejszą rolę na tej scenie. Turcy projektanci coraz śmielej łączą inspiracje z obu stron Bosforu. Marki takie jak Özlem Süer czy Dice Kayek z powodzeniem wykorzystują tradycyjne tureckie tkaniny, nadruki i kroje, adaptując je do nowoczesnych trendów. Podczas gdy kultowe już kaftany czy salwary doczekały się odświeżonych, bardziej współczesnych interpretacji.
Stolica mody tureckiej, Istanbul, co roku przyciąga wielu międzynarodowych gości na swój Fashion Week (w tym roku była nawet dwie imprezy o podobnym charakterze: w lutym Istanbul Fashion Connection, a w marcu Istanbul Fashion Week). Światowe sławy przemysłu spotykają się z lokalnymi projektantami, wymieniając inspiracje i nawiązując współpracę. „To fascynujące obserwować, jak projektanci czerpią z bogatego dziedzictwa tureckiej kultury i łączą je z najnowszymi światowymi trendami” – mówi Debora Zakuto, redaktorka naczelna tureckiego „Vogue’a” – Stambuł z jego położeniem pomiędzy Europą a Azją stanowi centrum tej kulturowej wymiany.
„Podczas tygodnia mody w Stambule następuje fantastyczna wymiana inspiracji i kreatywnych idei pomiędzy projektantami z całego świata. Lokalni twórcy chętnie sięgają do bogactwa tradycji tureckich, ale też z powodzeniem łączą je z najświeższymi trendami globalnej mody. Stambuł ze swoim usytuowaniem na styku kontynentów i kultur stanowi idealne miejsce dla tej kulturowej symbiozy” – dodaje z emfazą Sema Topaloğlu, redaktor działu mody magazynu „Elle Türkiye”.
Ta modowa fuzja Wschodu z Zachodem może mieć szersze znaczenie kulturowe – twierdzą znawcy tematu. „To nie tylko o ubraniach. Poprzez modę następuje pewne pojednanie dystynktywnych dotąd tradycji Wschodu i Nowoczesnego Zachodu. I stąd jej atrakcyjność dla coraz szerszej publiczności” – uważa Melda Gürle, antropolog kultury z Ankary.
NOWY DUCH OPOWIEŚCI
W ostatnich dekadach kilka nazwisk zapisało się na stałe w panteonie literatury światowej – Orhan Pamuk, Elif Shafak czy Ahmet Ümit opowiadają barwne historie osadzone głęboko w realiach Turcji, które jednak poruszają uniwersalne tematy. Pamuk – laureat Nagrody Nobla z 2006 roku, w takich dziełach jak Muzeum Niewinności czy Czarne Książki splata wspomnienia, nostalgię za ginącym światem i refleksje o ludzkiej kondycji. Jego mistrzostwo literackie przyniosło mu światowy rozgłos. Z kolei Elif Shafak porusza w swoich powieściach tematykę feminizmu i praw kobiet w kontekście muzułmańskiej tradycji. Jej ostatnia książka „10 minut i 38 sekund na tym dziwnym świecie” została umieszczona przez „The Guardian” na liście 100 najlepszych powieści XXI wieku.
„W ostatnich latach nastąpił prawdziwy przełom w tureckiej literaturze. Coraz więcej naszych autorów zdobywa międzynarodową sławę, a ich książki przetłumaczono na dziesiątki języków” – wskazywała Elif Şafak – „Chociaż ich styl i tematyka są głęboko zakorzenione w kulturze tureckiej, to poruszają uniwersalne problemy, z którymi identyfikują się czytelnicy na całym świecie”.
GLOBALNY ZASIĘG, LOKALNE KORZENIE
Eksperci zauważają pewien paradoks we współczesnej popkulturze tureckiej. Z jednej strony widoczna jest tendencja do umiędzynaradawiania i podążania za globalnymi trendami. Jednak równocześnie daje się zauważyć powrót do lokalnych tradycji, folkloru i rzemiosła.
„Współcześni tureccy artyści balansują między oddziaływaniem globalnych trendów a poszukiwaniem inspiracji w lokalnych tradycjach. Z jednej strony chłoną nowe prądy ze świata, z drugiej – sięgają do bogatego dziedzictwa kulturowego Turcji. To połączenie nowoczesności i tradycji nadaje ich twórczości wyjątkowy, oryginalny charakter” – mówi profesor Hamit Aras, historyk sztuki z Uniwersytetu Hacettepe.
Przykładem jest muzyka – artyści sięgają po tradycyjne instrumenty ludowe, ale wykorzystują je w nowoczesnych, elektronicznych brzmieniach. Podobnie w modzie – projektanci odwołują się do tkanin, nadruków i fasonów charakterystycznych dla poszczególnych regionów Turcji, ale wkomponowują je w minimalistyczne, awangardowe stylizacje. „Nie rezygnują z dziedzictwa przodków, ale interpretują je na nowo. To czyni ich twórczość wyjątkową” – dodaje Aras. Jednocześnie widać rosnącą tendencję do eksplorowania różnorodności regionów i subkultur w obrębie Turcji – twórcy czerpią inspirację z bogactwa folkloru poszczególnych prowincji kraju. „W przeszłości tureccy artyści przedstawiali często dość jednolity, stereotypowy obraz kraju. Dzisiaj młode pokolenie twórców sięga do tradycji i kultur poszczególnych regionów, pokazując bogactwo i złożoność dziedzictwa różnych grup etnicznych i społecznych” – twierdzi wybitna badaczka estetyki tureckiej, profesor Çiğdem Kafescioğlu z Uniwersytetu Bogazici.
Badacze podkreślają też, że popkultura odgrywa ważną rolę w zbliżaniu ludzi z odmiennych kręgów kulturowych i cywilizacyjnych. Dzięki serialom, filmom, książkom i piosenkom, publiczność na całym świecie może lepiej poznać i zrozumieć wartości oraz tradycje Turcji. Profesor İbrahim Armağan, socjolog z Uniwersytetu Dokuz Eylül w Izmir mówił w wywiadzie dla „News from Turkey”: „Kultura popularna, choć często postrzegana jest tylko jako rozrywka, może odegrać ważną rolę w zbliżaniu społeczeństw i łagodzeniu uprzedzeń. Filmy, seriale czy muzyka pozwalają ludziom wczuć się w odmienne tradycje i doświadczenia. Popkultura ma więc potencjał, by stać się narzędziem komunikacji i wzajemnego zrozumienia ponad podziałami”.
Jednocześnie twórcy tureccy nie boją się poruszać trudnych, kontrowersyjnych tematów – od napięć etnicznych po nierówności płci czy przemiany obyczajowe. Dzięki temu ich dzieła nie tylko bawią, ale także skłaniają do refleksji. „Pokazują złożoną mozaikę współczesnej Turcji w sposób autentyczny, bez upiększeń. To buduje porozumienie między kulturami” – powtarzał Armağan.
PRZYSZŁOŚĆ POPKULTURY Z TURCJI
W opinii socjologów popkultury, mieszanka lokalnych tradycji z globalnymi trendami będzie nadal napędzać rozwój tureckiej popkultury. „Scena kulturalna Turcji przeżywa obecnie okres burzliwej kreatywności i dynamiki. Jestem przekonany, że w nadchodzących latach tureccy artyści wprowadzą wiele świeżych idei i jeszcze niejeden raz zadziwią świat swoją wyobraźnią. Kultura turecka ma przed sobą fascynującą przyszłość” – mówił Engin Erdem, historyk sztuki współczesnej w wywiadzie dla „Art Turkiye”.
Jednocześnie podkreśla, że kluczowe znaczenie będzie miał głos młodego pokolenia twórców, wychowanego już w dobie Instagrama i mass hybrydowych. „Nowe pokolenie twórców, wychowanych w nowej erze cyfrowej, z pewnością wprowadzi świeże idee i inspiracje do tureckiej kultury popularnej” – zapewnia także doktor Süleyman Sen, z Uniwersytetu Burdur Mehmet Akif Ersoy. „Trudno przewidzieć dokładnie, jak będzie ona wyglądać za 10 czy 20 lat, gdyż zależy to w dużej mierze od kreatywności i pomysłowości młodych artystów. Jestem jednak przekonany, że niezależnie od zmian, turecka popkultura zachowa swój unikalny charakter powstały na styku tradycji i nowoczesności” – konkluduje Sen. A jaka będzie popkulturowa rzeczywistość światowego metawersum w czasach po modyfikacjach, jakie przejdzie pod wpływem sieci neuronowych, tego nie wie nikt…