Kluczem do zrozumienia literatury Bogumila Hrabala jest poznanie historii jego życia. Pisarz na kartach swoich książek tworzy bohaterów i wprowadza ich w sytuacje i miejsca, których sam w życiu doświadczył. Świat pokochał go za nowy język, którym zmienił oblicze współczesnej literatury. Dlatego należy oddać mu hołd.
Hrabal lubił tworzyć mity do zdarzeń, które spotykały go w życiu. Dlatego już w młodości, po nieudanej próbie samobójczej utożsamił się z postacią biblijnego Kaina, „człowieka przeklętego, którego ofiarę Bóg odrzucił i odwrócił od niego swe oblicze”. Dlaczego targnął się na swoje życie? Odpowiedzi należy szukać w twórczości, która jest lustrem jego przeżyć. Dokładnie, znajdziemy ją w Pociągach pod specjalnym nadzorem. Tam problem Miłosza Pipki okaże się jego własnym zmartwieniem, który o mały włos nie zaprowadzi go na tamten świat.
W dzieciństwie jest nieśmiały, typowy outsider, zawsze trzyma się na uboczu. W szkole nie lubi się uczyć. Powtarza klasę, nie interestuje go nauka. Wtedy jeszcze wierzy, że zostanie piłkarzem. Wkrótce, na studiach prawniczych ma to się zmienić – Hrabala pochłonie filozofia Schopenhauera, Klímy, Kanta, poezja Apollinaire’a i Nezvala. Zainteresuje się ruchem beatników, będzie czytał Skowyt Allena Ginsberga, W drodze Jacka Kerouaca, Sklepy cynamonowe Brunona Schulza, które nadadzą późniejszy kształt jego literackiej twórczości. Hrabal długo „będzie śnić na jawie, żyć życiem bohaterów przeczytanych książek. Do prawdziwego świata wejdzie od kuchni, przez literaturę. Dopiero w tej dyscyplinie okaże się prawdziwym mistrzem.”
Klíma jest mistrzem duchowym Hrabala, uczy go sztuki dystansu do zastanej rzeczywistości. Pisarza ujmuje postawa egodeizmu – staje sie Bogiem dla samego siebie po to, aby uwolnić się od wewnętrznych ograniczeń i uwarunkowań. Ważną rolę zaczynają odgrywać dla niego stany duchowe. Klíma rozbudza w nim potrzebę buntu, daje odwagę, składania do przełamania wewnętrznej nieśmiałości. To także okres fascynacji surrealizmem. W latach 40. XX wieku idea ta zaczyna powoli tracić na aktualności, jednak na pierwszy plan wysuwa się drugi, po Marcelu Duchampie, ojciec surrealistów – Salvador Dali. To właśnie nim i jego paranoidalną krytyką zafascynuje się młody Hrabal. “Według niej istota zjawiska ukazuje się dopiero w wirze ekscentrycznej akcji, pod wpływem brutalnego aktu, podczas którego artysta niejako <wdziera sie wgłąb rzeczywistości>, wnika pod jej powierzchnię. Brutalna akcja, szokujący czyn stają się naturalnym elementem twórczości”.
Gdy zastaje go wojna, w okupowanych Czechach czuje się bezradny. Marzy o wolności i nowym, lepszym świecie. Dlatego, jak wielu innych zaraz po wojnie zachłyśnie się ideologią komunizmu, która oferuje bardzo atrakcyjny program ideologiczny, oparty na wolności, równości i braterstwie… Wstępuje do Komunistycznej Partii Czechosłowacji, jawnie popiera rządy Alexandra Dubčeka, podobnie jak jego surrealistyczni idole. W 1977 roku podpisuje Antykartę, wyrażając tym samym poparcie dla reżimu socjalistycznego. To krok do “rewolucyjnej zmiany świata”. “Pisarze mieli być <artylerią partii>, <inżynierami dusz ludzkich>; mieli kreować – w całkowitej sprzeczności z rzeczywistością – wyidealizowany wizerunek <szczęśliwej wyspy komunizmu>”. Wtedy jeszcze wierzą, ze tylko rewolucja światowa, na której czele stoją komuniści jest w stanie zbawić świat. Po latach, wielu artystów związanych z partią będzie się wstydzić się swoich młodzieńczych wybryków. Hrabal zostanie oskarżany o kolaborację. Ale zanim do tego dojdzie, musi się jeszcze sporo wydarzyć.
Hrabal długo pisze do szuflady, prawdziwy sukces osiąga dość późno. Pisząc, buduje specyficzny język bohaterów swoich powieści – na pierwszy plan wybija się u niego koloryt języka, ukazujący barwność różnych warstw społecznych – ludzi zamkniętych we własnych enklawach profesji, regionu, historii.
Hrabal lubił przekraczać granice własnego “ja”. Stawiał się w sytuacjach sprzecznych z jego wolą, przeciwnych jego naturze, aby pokonywać swoje ograniczenia. To łączy go z Franzem Kafką, dlatego stanie sie drugim najpopularniejszym czeskim pisarzem. “Kafka pisząc wyłącznie o sobie, mówi coś o każdym z nas; Hrabal więcej mówi nam o sobie, gdy pisze o innych”. To okaże się kluczową zagadką, która prowadzi do zrozumienia prozy i przygód jego bohaterów, w których odzwierciedla swoje słabości, lęki i fobie. Stosując ”hrabalowską ironię” można łatwo nabrać się na lekki ton pisarza – w rzeczywistości o ciemnej stronie własnej osobowości pisze przewrotnie, aby pozornie zbić czytelnika z tropu. To swoisty śmiech przez łzy – “w jego literaturze najtrudniejsze jest to co najłatwiej się czyta”.
Aby lepiej zrozumieć drobnomieszczańskie życie, Hrabal zatrudnia się na kolei, pracuje w sklepie z zabawkami, w hucie, w domu towarowym, zostaje magazynierem. Wiedzie życie ludzi pochodzących z niskich warstw społecznych, aby potem osadzić swoich bohaterów w podobnych realiach. Przy okazji umieszcza ich w sytuacjach absurdalnych i nietypowych – na tym polega jego irrealizm. Manifestując odmienność od realizmu, określa swoją sztukę jako “totalny realizm”.
Trzeba przyznać, że Hrabal wprowadza do czeskiej literatury nową jakość – Pábiteli, czyli śnienie na jawie, bujanie w obłokach, gawędziarstwo.Pábitel to zwykły człowiek, jeden z wielu, kafkowski everyman, który dopiero po paru kuflach piwa zaczyna opowiadać “knajpiane historyjki”. Dla niego opowiadanie jest treścią życia. Hrabala z mistrzami czeskiej prozy (Jaroslavem Haškiem, Franzem Kafką, Jakubem Demlą, Ladislavem Klímą, Richardem Weinerem) łączy groteska. Jego niezwykłość polega na tym, że będąc intelektualistą, doktorem praw, świadomie wybrał pospolitość i chłopskość, podczas gdy wiekszość pisarzy szła w przeciwym kierunku. Hrabal szuka swoich bohaterów wśród najniższych szczebli społecznych. Jego pábiteli potrafią uczynić życie pełnym fantazji, nawet jeśli ich sytuacja życiowa jest dramatyczna. „Po <Lekcjach tańca dla starszych i zaawansowanych> stało sie jednak jasne, że pábieni to coś więcej niz sposób na życie – to nowa jakość w światowej prozie, oryginalny patent narracyjny, tak czeski, jak anegdoty Szwejka, pilzneńskie piwo i semtex”.
W latach sześćdziesiątych świat dowaduje się o czeskiej szkole filmowej – (Jiří Menzel, Jaromil Jireš, Jan Němec, Vera Chytilová, Evald Schorm, Ivan Passer, Juraj Herz, Karel Kachyňa.) Każdy z nich nakręci film na kanwie książek Hrabala. Jiří Menzel zrealizuje ich aż sześć, w tym najpopularniejsze „Pociagi pod specjalnym nadzorem”, nagrodzone Oscarem w 1968 roku, które przejdą do historii kinematografii Czechosłowackiej Nowej Fali. To stanie sie symbolem prozy Hrabala. Sukces filmu przynosi też sławę Menzelowi, który od teraz stanie sie jednym z najbardziej rozpoznawalnych czeskich reżyserów.
Niewyjaśniona śmierć pisarza, który zginął w tajemniczych okolicznościach nadała rozgłosu jego twórczości. “Skacząc z okna, stał się wreszcie tym, kim przez całe życie próbował zostać – <poetą wyklętym>. W ten sposób po raz ostatni, i tym razem skutecznie, zagrał na nosie tym krytykom i wydawcom, którzy dawno już postawili na nim krzyżyk.” W trakcie dochodzenia policja i lekarze wykluczyli śmierć samobójczą. Mimo to, czytając jego książki, można odnieść wprost przeciwne wrażenie. „Bohaterowie książek Hrabala to istny klub samobójców: giną z własnej ręki lub przynajmniej usiłują targnąć się na swoje życie. Każdy czyni to z innych powodów: stary Haňta nie chce żyć w nowych czasach, narwany Vladimirek być może dodusza się zupełnie niechcący, elew Pipka karze się za porażkę miłosną. Na początku jest jednak Kain, tytułowy bohater wczesnego opowiadania Hrabala (z 1949 roku), który próbuje się zabić… w zastępstwie samego autora. Tylko czy z tego wynika, że pół wieku później pisarz dokończył dzieło spaprane przez swoje alter ego?” Gdy węgierski dziennikarz pyta go czy myślał kiedyś o samobójstwie, Hrabal odpowie „Jako pisarz? Zawsze. (…) Moje życie osiągnęło punkt kulminacyjny.”
W ten sposób stał się legendą. Jego proza opatrzona tajemnicą śmierci do dziś przyciąga czytelników. Zapisał się na kartach historii, stając się ikoną popkultury. Dziś nie sposób nie znać jego literackiej twórczości i filmów powstałych w oparciu o książki, które nadal przynoszą mu rozgłos. I długo przynosić będą. Miejmy nadzieję, że ta sława szybko nie przeminie.