Z dziejów prawosławia na ziemiach polskich
Dość niedawno Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny nie poparł autokefalii Kościoła Prawosławnego na Ukrainie otrzymanej 6 stycznia 2019 roku od Patriarchatu Konstantynopolitańskiego. Sytuacja przypomina walkę o autokefalię polskiej cerkwi z lat 20-tych XX wieku. W prywatnych rozmowach, a także często w wywiadach prasowych, polscy biskupi prawosławni uznają prymat Moskwy, a nie ekumenicznego patriarchy Konstantynopola. Dlaczego patrzą wciąż w kierunku Moskwy? Aby odpowiedzieć na to pytanie należy cofnąć się w przeszłość.
Wielka i skomplikowana przeszłość
Prawosławni stali się dużą częścią ludności Królestwa Polskiego w czasach Kazimierza Wielkiego po zajęciu Rusi Halickiej. W okresie jagiellońskim ich sytuacja, pomimo faworyzowania katolików przez władców, była w sumie unormowana. Metropolita kijowski, który uznawał zwierzchnictwo Konstantynopola, zarządzał diecezjami w państwie polsko-litewskim. Pozostałe diecezje na ziemiach ruskich nie rządzonych przez Jagiellonów uznawały zwierzchnictwo metropolity Moskwy. Wybitny znawca kultury ortodoksyjnej Aleksander Naumow stwierdza wręcz, że polskie prawosławie ma tradycję kijowską[1]. Chodzi rzecz jasna o tradycje metropolii kijowskiej. Okres reformacji, wbrew temu co pisał Janusz Tazbir („państwo bez stosów”), to okres burz religijnych, które dotknęły również wschodnią część państwa polsko-litewskiego. Sytuację wyznawców prawosławia skomplikowało zawarcie w 1596 roku unii brzeskiej. Na jej mocy sześciu z ośmiu biskupów ruskich w Rzeczpospolitej podporządkowało się Rzymowi. Genezę unii brzeskiej upatrywano między innymi w skomplikowanych relacjach władzy świeckiej i Cerkwi prawosławnej na ziemiach polsko-litewsko-ruskich. Przywoływano też fatalny stan moralny i intelektualny duchowieństwa prawosławnego w Rzeczypospolitej. Wskazywano na zawiłe stosunki patriarchatu w Konstantynopolu z Cerkwią prawosławną w państwie polsko-litewskim. Badacze uważali, że utworzenie w 1589 r. patriarchatu moskiewskiego oraz działalność jezuitów były również istotnymi elementami, które złożyły się na przyczyny zawarcia unii, która zamiast łączyć doprowadziła do fermentu religijnego na terenach wschodnich. Warto pamiętać, że w obronie prawosławia występowali XVII wieku Kozacy[2]. Za prawosławnymi w Koronie i na Litwie ujmowała się też Moskwa i Turcja.
Ważną intelektualną rolę w rozwoju prawosławia w Rzeczpospolitej odegrały dwie szkoły. Pierwsza to Akademia Ostrogska. Została założona około roku 1576-1580 przez księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego w Ostrogu na Wołyniu, istniała do około 1623 roku. Jej powstanie było związane z zapoczątkowanym pod koniec XVI wieku odrodzeniem prawosławia. Aby przeciwdziałać konwersjom na katolicyzm i różne odłamy protestantyzmu, bractwa cerkiewne zainicjowały reformę szkól cerkiewnych. Została ona oparta w oparciu o wzory zachodnie, głownie zaś jezuickie i ariańskie. Jej celem było wychowywanie młodzieży w przywiązaniu do prawosławia i przeciwdziałanie propagandzie unijnej. Ostrogski upatrywał główne źródło upadku Cerkwi w zaniedbaniu nauki. Ostróg był miejscem, gdzie działała też prawosławna drukarnia, która zasłynęła wydaniem w 1581 roku Biblii Ostrogskiej. Największy rozkwit ośrodka trwał aż do śmierci księcia Ostrogskiego, który zabiegał nawet u papieża o przysłanie wykładowców greki. Obecność Greków i kontakt z innymi ośrodkami kultury ruskiej spowodował, że był to bodaj najważniejszy ośrodek, jeśli chodzi literaturę i kulturę ruską tamtego okresu. Uczelnia odegrała wraz z drukarnią ważną rolę w polemikach z unitami i rzymskimi katolikami po zawarciu unii brzeskiej. Upadek uczelni nastąpił po śmierci Konstantego Ostrogskiego. W 1623 roku zabroniono nauczać w szkole łaciny i greki, co w połączeniu z działaniami Anny Alojzy Ostrogskiej, wnuczki kniazia Konstantego przychylnej jezuitom, spowodowało upadek uczelni. Nastąpiło to około roku 1640. Ostatecznie szkoła ostrogska miała jednak duży wpływ na rozwój szkolnictwa prawosławnego na Rusi. Na jej wzór powstały później szkoły brackie we Lwowie, Łucku i Włodzimierzu Wołyńskim[3].
Druga uczelnia to Akademia Mohylańska – kolegium prawosławne założone w 1632 roku w Kijowie przez prawosławnego metropolitę Piotra Mohyłę. Od 1658 roku miała status akademii. Przetrwała do roku 1817, kiedy została oficjalnie rozwiązana. Jej założenie wiąże się z kulturalnym odrodzeniem prawosławia w Rzeczpospolitej. Powstała na bazie połączenia szkoły istniejącej przy bractwie cerkiewnym na Padole i szkoły przy Ławrze Pieczerskiej w Kijowie. Kijowska szkoła bracka istniała od 1615 roku, z kolei rok później powstała drukarnia przy ławrze. W latach 1631-32 na podstawie dokumentów dokonano połączenia istniejących ośrodków. 14 marca 1633 Władysław IV Waza zatwierdził przywilejem status kolegium w Kijowie. Organizacyjnie było ono wzorowane na polskich rzymskokatolickich kolegiach. Unia Hadziacka z 1658 roku nadała tej uczelni stratus Akademii, co było zgodne z pierwotnymi planami Piotra Mohyły. Do połowy XVIII wieku (Kijów należał od 1667 roku do Rosji) kontynuowano tu naukę w języku polskim. Akademia Kijowsko – Mohylańska wpłynęła na przyswojenie w Rosji renesansowej literatury europejskiej. Był to najważniejszy prawosławny ośrodek intelektualny, promieniujący na cały region, a jej absolwenci odegrali szczególną rolę w życiu Cerkwi w Rosji w XVIII stuleciu[4].
Okres
baroku doprowadził jednak do likwidacji ostatnich istniejących diecezji
prawosławnych. W 1692 roku wyznanie unickie przyjął biskup przemyski, w 1700
roku lwowski, a 1702 roku łucki. Jednocześnie, na mocy traktatu grzymułtowskiego
z 1686 roku, patriarchat moskiewski stał się zwierzchnikiem prawosławnych na
terenie Rzeczpospolitej. Przez cały wiek XVIII Moskwa oficjalnie interweniowała
w państwie polsko-litewskim, rzekomo w imię interesów wyznawców kościoła
ortodoksyjnego. W okresie sejmu czteroletniego podjęto nieudaną próbę
usamodzielnienia kościoła prawosławnego w Rzeczpospolitej od zależności
patriarchatu moskiewskiego. Na mocy ustaleń kongregacji pińskiej (1791) Cerkiew
prawosławna w Rzeczpospolitej miała mieć metropolitę i trzech biskupów oraz być
całkowicie niezależna, jedynie w kwestiach dogmatycznych uznająca autorytet
patriarchy Konstantynopola. Wybuch wojny w 1792 roku oraz III rozbiór
pokrzyżowały te ambitne plany.
[1] A. Naumow, Tradycja kijowska w prawosławiu polskim, w: Prawosławie. Światło ze Wschodu, red. K. Leśniewski, Lublin 2009, s. 669-689;Tenże, Wiara i historia. Z dziejów literatury cerkiewnosłowiańskiej na ziemiach polsko-litewskich. Seria poświęcona starożytnościom słowiańskim, Kraków 1996; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów, Białystok 2003.
[2] A. Jobert, Od Lutra do Mohyły. Polska wobec kryzysu chrześcijaństwa 1517–1648, przeł. E. Sękowska; przedm. J. Kłoczowski, Warszawa 1994; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, Białystok 2001.
[3] K. Chodynicki, Kościół Prawosławny i Rzeczpospolita Polska 1370-1632, Warszawa 1934, s. 185-187; T. Kempa, Akademia Ostrogska [w:] Szkolnictwo prawosławne w Rzeczpospolitej, pod red. A. Mironowicza, Białystok 2002, s. 55-79; A. Kempfi, Biblia Ostrogska. W czterdziestolecie wydania 1581-1981, „Zeszyty Historyczne” (1982), z. 59, s. 230-236; H. Wojtyska, Akademia Ostrogska [w: ] Encyklopedia Katolicka, t. 1, k.217-218.
[4] T. Chynczewska – Hennel, Akademia Kijowsko – Mohylańska [w:] Szkolnictwo prawosławne w Rzeczpopolitej, red. A. Mronowicz, Białystok 2002, s. 40-54; „Harvard Ukrainian Studies” nr specjalny: The Kiev Mohyla Academy. Commemorating the 350th Anniversary of its Founding (1632), 8 (1984), nr 1-2.; A. Jabłonowski, Akademia Kijowsko –Mohylańska. Zarys historyczny na tle rozwoju ogólnego cywilizacji zachodniej na Rusi , Kraków 1899-1900; R. Łużny, Pisarze kręgu Akademii Kijowsko –Mohylańskiej a literatura polska. Z dziejów związków kulturalnych polsko – wschodniosłowiańskich w XVII-XVIII w., Kraków 1966; W. Urban, Akademia Mohylańska [w:] Encyklopedia Katolicka, t .1, k. 217.