Apokalipsy to pisma prorocze. Nazwa ta pochodzi od greckiego słowa apokalypsis, które oznacza objawienie tego, co ma nastąpić. Apokryficzne apokalipsy znamienne są dla późnożydowskiej literatury kontynuującej biblijne księgi prorockie w kontekście przewrotów politycznych i oczekiwania eschatologicznego.
Ich autorzy odwoływali się do takich wybitnych postaci jak Henoch, Abraham i Mojżesz, często także do proroków: Izajasza czy Jeremiasza. Apokaliptyka judaistyczna wywodzi się wprost z tych wizji.
Spośród apokryficznych tekstów Starego Testamentu najbardziej znana jest Księga Henocha. Powstała ona między 170 rokiem przed Chrystusem a końcem I wieku po Chrystusie, lecz obecnie jedynie Kościół koptyjski w Egipcie uznaje ją za kanoniczną. Księga składa się z szeregu sekcji, pierwotnie niezależnych i pochodzących z różnych okresów – otwiera ją wprowadzenie, później następuje opis upadku Aniołów, podróż Henocha do piekła i raju, trzy wielkie wizje Henocha oraz księgi snów wraz z księgą napomnień i złorzeczeń. Tekst ulegał licznym przekształceniom, najstarsze rękopisy sporządzono w języku hebrajskim lub aramejskim, dość popularne są również wersje w języku etiopskim i starocerkiewnosłowiańskim. Inną znaną apokalipsą starotestamentową jest Wniebowzięcie Mojżesza. Zawiera ono opis przyszłości Żydów od wejścia do Ziemi Obiecanej aż do nastania czasów ostatecznych, które będą okresem największej ekspansji zła i prześladowań. W założeniu autora apokalipsa miała zostać przekazana Jozuemu przez samego Mojżesza. Została ona napisana przypuszczalnie pod koniec I wieku przed Chrystusem w języku hebrajskim. Z kolei IV Księga Ezdrasza powstała po 70 roku. Jest świadectwem wiary i ufności Żydów w tragicznym dla nich okresie zburzenia Jerozolimy. W sześciu przypisywanych Ezdraszowi wizjach autor rozważa zagadnienie Opatrzności, grzechu i zbawienia przez Mesjasza wyobrażanego jako doczesny król (panujący ponad 400 lat) lub jako boski Syn Człowieczy. Popularność u chrześcijan zapewniło Księdze Ezdrasza podobieństwo do Apokalipsy św. Jana. Objawienie Barucha zostało spisane na początku II wieku w języku hebrajskim lub aramejskim, jednak zachowało się do dziś jedynie w przekładzie syryjskim. Tematycznie stanowi mozaikę poglądów apokaliptycznych i eschatologicznych zbliżonych do niektórych wizji z Nowego Testamentu. Apokalipsa Abrahama zawiera opis nawrócenia patriarchy na monoteizm i jego proroctwo przyszłych losów świata. Powstała w I wieku, a zachowała się współcześnie w języku starocerkiewnosłowiańskim. Podobnym tekstem jest Testament Abrahama traktujący o podróży patriarchy do nieba oraz jego powrocie na ziemię i późniejszej śmierci. Apokalipsa powstała w środowisku żydowskim na przełomie I i II wieku. Apokalipsa Eliasza zapowiada upadek Antychrysta i przyjście Mesjasza oraz jego tysiącletnie panowanie. Ta wersja Objawienia zachowała się w przekładzie koptyjskim i posiada wiele akcentów chrześcijańskich. Księga Eliasza również należy do pism apokaliptycznych. Według niej okres mesjanistyczny będzie trwał 40 lat, a Izrael zdobędzie panowanie nad innymi narodami, poprzedzi je zaś potępienie bezbożnych i zstąpienie z nieba Nowego Syjonu. Tekst zachował się w języku hebrajskim.
Apokalipsa Sofoniasza wskazuje na różnicę między sądem powszechnym a szczegółowym. Do naszych czasów przetrwała w formie, która – co ciekawe – jest dziełem autora chrześcijańskiego. Oryginał żydowski datowany jest na I lub II wiek. Zupełnie nic nie wiemy zaś o Apokalipsie Ezechiela, znanej jedynie z tytułu, jaki przekazał w swych pismach Józef Flawiusz. Apokryficzne Księgi sybillijskie zawierają swoistą mieszankę koncepcji pogańskich, żydowskich. i chrześcijańskich. Tytułowa Sybill przedstawiona jest jako córka Noego, a jej postać służy propagandzie monoteizmu i zapowiada nadejście Mesjasza. Apokryf ten powstawał stopniowo od końca II wieku przed Chrystusem do początku II wieku po Chrystusie.
Istnieje też wiele apokalips Nowego Testamentu. Apokalipsa Piotra opisuje zniszczenie świata przez ogień, sąd ostateczny, nagrody i kary. Powstała ona prawdopodobnie w II wieku, znana jest głównie ze wzmianek u Euzebiusza z Cezarei i w kilku innych pismach patrystycznych. Apokalipsa Pawła rozwija z kolei wątek (2 Kor 12, 2-4) porwania św. Pawła do trzeciego nieba, a jednocześnie przepowiada specjalną karę dla ludzi, którzy nie wierzą w człowieczeństwo Jezusa oraz w prawdę o rzeczywistej obecności Chrystusa w eucharystii. Utwór powstał w Azji Mniejszej pod koniec IV wieku, a po raz pierwszy wspomniał go papież Gelazy I.
Liczne apokalipsy maryjne również opisują przyszłe kary dla potępionych. Zgodnie z tymi proroctwami szczególne męczarnie mają czekać tych, którzy za życia nie czcili Trójcy Świętej i samej Maryi. Teksty mówią także o wstawiennictwie Matki Boskiej za potępionymi, opisując jej widzenia podczas piątkowej modlitwy na Golgocie. Apokalipsy te powstały w VIII wieku, pojawiają się w nich już bowiem wzmianki o muzułmanach.
Nie mniej liczne są też objawienia apostołów. Apokalipsa Bartłomieja – prawdopodobnie stanowiąca fragment apokryficznej Ewangelii Bartłomieja – opisuje ułaskawienie i wniebowzięcie Adama i Ewy. Apokalipsa Tomasza została napisana po grecku około IV-V wieku, lecz została odkryta została we fragmentach łacińskich dopiero w XX wieku. Po raz pierwszy wymienił ją znów papież Gelazy I. Liczne Apokalipsy Jana Apostoła zawierają proroctwa przekazane Janowi przez Jezusa, odnoszące się do końca świata i przyszłych losów człowieka. Spisano je po grecku w V wieku. Apokalipsa Jana jest dialogiem ewangelisty z Chrystusem na tematy moralno-ascetyczne, powstałym na Cyprze w VI-VIII wieku, z kolei Tajemnice Apostoła Jana opisują wniebowzięcie Jana, który w raju miał spotkać Adama i doświadczyć innych mało prawdopodobnych wydarzeń.
Apokryficzne apokalipsy są cennymi źródłami poznania ideałów religijnych, którymi żył pierwotny Kościół. Zazwyczaj były to utwory anonimowe, pisane pod pseudonimami, a ich autorzy czuli się spadkobiercami ówczesnych tradycji. Ich wizje zawierały zazwyczaj motyw wędrówki w zaświatach i rozmowy z Bogiem, a także postać Anioł tłumacza, który towarzyszy prorokowi. W apokaliptyce doświadczamy wyraźnego przeciwstawienia dwóch światów – obecnego i przyszłego – co przybiera często formę moralitetu. Opisy straszliwych kar za grzechy dla niewiernych oraz piękna raju dla wierzących miały wyraźny cel zachęcający lub odstraszający. Fragmenty Objawień przedostały się nawet do formularzy liturgicznych. Warto też podkreślić, że z apokryficznych wizji zapożyczała się – a właściwie zapożycza do dziś – sztuka i literatura religijna wszystkich epok. Ω