„Od czasów Spartakusa-Weishaupta przez Karola Marksa, aż do Trockiego (w Rosji), Beli Kuna (na Węgrzech), Róży Luxembourg (w Niemczech), i Emmy Goldman (w USA)… ten ogólnoświatowy spisek mający na celu obalenie cywilizacji i przebudowę społeczeństwa w oparciu o zahamowanie rozwoju, zawistną wrogość i niemożliwą do spełnienia równość, przybiera na sile[1]” – zdanie to pochodzi z artykułu „Syjonizm kontra bolszewizm – walka o duszę narodu żydowskiego” z 8 lutego 1920 r., autorstwa doświadczonego już wtedy 46-letniego polityka, dwukrotnego ministra w rządzie Jego Królewskiej Mości, który jak miało się w przyszłości okazać, stał się jednym z najważniejszych przywódców okresu II wojny światowej.
Inne teksty z miesięcznika LUX 5/6 (2021) Komunizm
Winston Churchill, bo o nim tu mowa, pomimo ogólnie znanych zasług, które stawiają go na czele listy najwybitniejszych Brytyjczyków wszech czasów, może dziś uchodzić za osobę kontrowersyjną. Zdarzało mu się, chociażby publicznie chwalić Mussoliniego (który z czasem stał się jego arcywrogiem), prostacko wyśmiewać metody polityczne Gandhiego (w tym jego wygląd) czy głosić rasistowskie teorie.
Tezy brytyjskiego męża stanu z felietonu „Syjonizm kontra bolszewizm…” sprzed ponad 100 lat można dziś odbierać przez pryzmat prostackiej teorii spiskowej podlanej sosem zawoalowanego antysemityzmu. Należy się przy tym jednak zatrzymać nad przytoczonym na samym początku cytatem, z którego wynika, że Churchill postrzegał twórcę Zakonu Iluminatów Adama Weishaupta jako „protokomunistę”, a jego nazwisko zestawił tuż obok samego Karola Marksa. Tego drugiego nie trzeba dziś przedstawiać, pomimo licznych kontrowersji, jakie wzbudza, uważany jest za kluczowego twórcę naukowych podstaw socjalizmu, który dostarczył narzędzi do zdefiniowania, a zarazem zwalczania ustroju kapitalistycznego. Natomiast Weishaupt – twórca zakonu Iluminatów bawarskich jest dziś znany głównie w wąskim gronie masonologów (i nieco szerszej wśród fanów teorii spiskowych).
A. Weishaupt urodzony w 1748 r. był synem profesora jezuickiego Uniwersytetu w Ingolstadt Johanna Georga Weishaupta. Ojciec zmarł, gdy miał on zaledwie 5 lat. Jego wychowaniem zajął się ojciec chrzestny, również profesor – Johann Adam von Ickstatt jeden z głównych entuzjastów i promotorów oświecenia w Bawarii. Weishaupt w 1755 r. rozpoczął edukację w jednej ze szkół jezuickich. Pod okiem von Ickstatta zaznajamiany był z klasycznymi tekstami filozoficznymi. Z biegiem czasu zaczął się fascynować tematyką tajnych organizacji i zgłębiał informacje na temat greckich misteriów inicjacyjnych oraz Pitagorejczyków. W 1768 r. został doktorem prawa, następnie 4 lata później otrzymał tytuł profesora i w 1773 r. objął on katedrę prawa kanonicznego w Ingolstadt.
1 maja 1776 r. wzorując się organizacyjnie na popularnych wówczas zakonach masońskich oraz znienawidzonym przez niego zakonie jezuitów Weishaupt założył wraz ze swoimi studentami organizację pod nazwą – „Liga Idealistów”, w której wolnomularskim zwyczajem przyjął on imię zakonne „brat Spartakus”. Dwa lata później stowarzyszenie przyjęło nazwę Illuminatenorden (z łacińskiego illuminatus – „oświecony”), czyli Zakon Iluminatów.
Na początku 1780 r. zakon liczył ok. 2 tys. członów, wśród nich wyróżniała się szlachta, w tym kilku niemieckich książąt (Karol z Hesji‑Kassel, Ferdynand Brunszwicki, Ernest II z Saksonii‑Gotha oraz Karol August z Saksonii‑Weimaru), a większość iluminatów rekrutowała się ze studentów, wyższych urzędników oraz oficerów z blisko 70 różnych terytoriów Rzeszy Niemieckiej.
I tu nasuwa się pytanie – co skłoniło Winstona Churchilla, by zrównać twórcę efemerycznego, ezoterycznego i elitarnego ruchu – Weishaupta do Marksa – filozofa, na którego w chwili ukazania się artykułu przyszłego brytyjskiego premiera powoływały się niezliczone ilości działaczy, związków i stowarzyszeń socjalistycznych i komunistycznych na całym świecie na czele z bolszewikami, którym udało się opanować niemal całą Rosję?
W tamtych czasach w Wielkiej Brytanii wielką popularnością cieszyły się teorie spiskowe dotyczące iluminatów, ich rzekomego wpływu na najważniejsze wydarzenia w dziejach – rewolucję francuską, rewolucję amerykańską, a później także współczesną autorom tych teorii – rewolucję bolszewicką. Prym wiodła w tej twórczości brytyjska, kontrowersyjna autorka, zwolenniczka faszyzmu oraz feministka Nesta H. Webster, która swoje antysemickie i antymasońskie[2] spekulacje snuła na łamach pisanych taśmowo książek, na które powoływał się m.in. Churchill. Webster opisywała w swojej twórczości Weishaupta jako jednego z najistotniejszych burzycieli starego ładu i tradycyjnych wartości, którego ideowy dorobek rzekomo miał mieć istotny wpływ na myśl Karola Marksa (a także, ojca anarchizmu Michaiła Bakunina). Brytyjka wyszczególniła główne cele i zamiary iluminatów. Oprócz tych dobrze udokumentowanych (zniesienie monarchii i walka z religią), także wysnute przez nią, a rzekomo pochodzące od Weishaupta ekonomiczno-społeczne tezy pasujące do koncepcji o bezpośrednim pochodzeniu komunizmu od iluminatów (zniesienie: prawa do dziedziczenia czy własności prywatnej). Można stwierdzić więc, że Webster jako rasowa teoretyk spisku mieszała fakty z fikcją i naginała je, tak aby pasowały do jej pozornie logicznej wykładni dziejów.
Co zatem wiemy o ideologii iluminatów? Według historyka wolnomularstwa Tadeusza Cegielskiego: […] iluminaci szykowali się do realizacji wielkiego politycznego projektu, zgodnie z którym najbliższe otoczenie monarchów, kierownicy administracji rządowej, duchowni i korpus oficerski, miało doprowadzić do gruntownej przebudowy państwa i społeczeństwa – poczynając od reformy systemu oświaty i dzięki niej wychowania nowej jednostki. Zgodnie z zamierzeniem Weishaupta zakon kierował swych adeptów ku samodoskonaleniu, równocześnie wymagając od nich bezwzględnego posłuszeństwa wobec przełożonych[3]. By ziścić swoje zamiary, Weishaupt chciał doprowadzić do upadku znaczenia Kościoła katolickiego, poczynając od zniechęcenia do tej instytucji uczestników zakonu składających się z ówczesnej elity niemieckiej.
Bawarski filozof uważał za Janem Jakubem Rousso, że cywilizacja rozwinęła się w złym kierunku, co stanowiło źródło wszystkich nieszczęść. Weishaupt definiował je jako brak równości pomiędzy ludźmi. Postulował więc wśród członków swojego zakonu odrzucenie wszelkich dóbr materialnych, dążąc do skromnego, ascetycznego życia bez zbędnych przyjemności, które w całości miało być poświęcone realizacji celów iluminatów – radykalnej przemianie społeczeństwa mającego odrzucić swoje zbyteczne żądze, dla rozwoju idei/kultu rozumu. Miało to zdaniem Weishaupta doprowadzić do obalenia instytucji państwowych i kościelnych wpajających ludziom „fałszywą moralność” za pomocą irracjonalnego lęku przed karą za grzechy. Jak pisał o tej kwestii amerykański ekonomista John Conway O’Brien w artykule „Dobre społeczeństwo: Iluminaci, Karol Marks i Adam Smith”: […] Weishaupt wierzył, że jeżeli przymioty człowieka będą poddane pod kontrolę potęgi rozumu, ponownie osiągnie on spełnienie w wolności i równości znanej mu ze stanu pierwotnego (w myśl teorii o „szlachetnym dzikusie” – przyp. aut). Ludzie zaś będą zarządzali sami sobą dzięki potędze rozumu… przez co wszelkie instytucje państwowe stracą rację bytu i szybko znikną w zapomnieniu[4]”.
Po niecałej dekadzie istnienia Zakon Iluminatów zakończył swą działalność w dramatycznych okolicznościach po odkryciu istnienia tej nielegalnej organizacji przez władze Bawarii i ogłoszeniu edyktu zakazującego jej istnienia. Sam Weishaupt w atmosferze skandalu utracił posadę na uniwersytecie i zmuszony był ukrywać się w mieście Gotha, gdzie zajmował się do końca swojego życia pisaniem dzieł na temat idei iluminizmu.
Wspomniany wcześniej O’Brien zauważył słusznie, że podobnie jak Weishaupt młody Karol Marks, choć urodzony 70 lat później był człowiekiem, na którego obok heglizmu, socjalizmu francuskiego mocno wpływały oświeceniowe idee. Jak odnotował autor popularnej biografii „ojca komunizmu” Francis Wheen, ojciec Karola, zniemczony Żyd Heirich (Herszel) Marks działał aktywnie w promującym oświeceniowe idee trewirskim Kasino Club i z pamięci cytował Woltera oraz Rousseau. Wpływ ten, choć nie tak bezpośrednio, jak O’Brien czy Wheen dostrzegł wcześniej austriacko-amerykański filozof Eric Voegelin osadzając twórczość Marksa w oświeceniowej tradycji na łamach klasycznej już pracy „Od Oświecenia do Rewolucji” (1975).
Reasumując, choć zarówno iluminatyzm, jak i marksistowski komunizm posiadają pewne wspólne cechy, to jednak teza, iż Marks był bezpośrednim kontynuatorem myśli Weishaupta, jest zwykłym nadużyciem niemającym pokrycia w faktach, a źródeł ideologii komunistycznej obok heglizmu, angielskiej ekonomii politycznej oraz socjalizmu należałoby doszukiwać się w klasycznych oświeceniowych ideach.
Inne teksty z miesięcznika LUX 5/6 (2021) Komunizm
Bibliografia:
Cegielski T., Wolnomularstwo jako system ezoteryczny, [w:] Polskie Tradycje Ezoteryczne 1890-1939 Tom III. Masoneria, red. M. Rzeczycka, T. Cegielski, Gdańsk 2019.
Churchill W., Zionism versus Bolshevism, [w:] „Illustrated Sunday Herald”, 8 lutego 1920.
Gilbert M., Churchill: A Life, Nowy Jork 1991.
Guha R., Churchill, the Greatest Briton, Hated Gandhi, the Greatest Indian, [w:] „The Atlantic”, 6 kwietnia 2019 <https://www.theatlantic.com/international/archive/2019/04/churchill-gandhi-briton-indian-greatest/584170/>.
Heimbichner C., A. Parfrey, Ritual America: Secret Brotherhoods and Their Influence on American Society: A Visual Guide, Port Townsend 2012.
Heyden T., The 10 greatest controversies of Winston Churchill’s career, [w:] „BBC News Magazine”, 26 stycznia 2015, <https://www.bbc.com/news/magazine-29701767>
Iggulden A., The Churchill you didn’t know, „The Guardian” 28 listopada 2002, <https://www.theguardian.com/theguardian/2002/nov/28/features11.g21>.
O’Brien J. C., The good society: The Illuminated, Karl Marx and Adam Smith, [w:] „International Journal of Social Economics”, nr 30 (5), Bradford 2003.
On Materialism and Idealism (Collected Works of Adam Weishaupt Volume One), red. J. Wages, Joshua Tree 2018.
Voegelin E., Od Oświecenia do rewolucji, Warszawa 2011.
Webster N. H., Światowa Rewolucja Iluminatów. Spisek przeciwko cywilizacji (tytuł oryg.: World Revolution. The Plot Against Civilization), Wrocław 2018.
Webster N. H., The French Revolution: A Study in Democracy, Londyn 1919.
Webster N. H., The French Terror and Russian Bolshevism, Londyn 1920.
Wheen
F., Karol Marks. Biografia, Warszawa
2005.
[1] W. Churchill, Zionism versus Bolshevism, [w:] „Illustrated Sunday Herald”, 8 lutego 1920, s. 5
[2] Co ciekawe w swojej twórczości Webster dzieliła masonerię, na złą – „kontynentalną” pozostającą pod wpływem iluminatów oraz dobrą masonerię brytyjską, stanowiącą w jej ocenie honorowe stowarzyszenie „broniące prawa, porządku i religii”, co tłumaczy pozytywny stosunek do jej twórczości samego Churchilla członka Wielkiej Zjednoczonej Loży Anglii. (C. Heimbichner, A. Parfrey, Ritual America: Secret Brotherhoods and Their Influence on American Society: A Visual Guide, Feral House Port Townsend 2012, s. 187.)
[3] T. Cegielski, Wolnomularstwo jako system ezoteryczny, [w:] Polskie Tradycje Ezoteryczne 1890-1939 Tom III. Masoneria, red. M. Rzeczycka, T. Cegielski, Gdańsk 2019, s. 59-61.
[4] J. C. O’Brien, The good society: The Illuminated, Karl Marx and Adam Smith, [w:] „International Journal of Social Economics”, nr 30 (5), Bradford 2003, s. 600-601.